Inteligencja praktyczna a testy sytuacyjne

W poście Czy testy sytuacyjne mierzą cokolwiek unikalnego przedstawiłem stanowisko, wg którego testy sytuacyjne w zasadzie mierzą inteligencję i osobowość. Dzisiaj omówię stanowisko przeciwne, wg którego testy sytuacyjne badają bardzo unikalną zmienną, jaką jest inteligencja praktyczna. Miłego czytania!

W psychologii naukowej inteligencja praktyczna jest konstruktem stosunkowo młodym i nieco kontrowersyjnym. Przez lata bowiem termin inteligencja zarezerwowany był dla typowych zdolności intelektualnych, których miarą były testy inteligencji składające się wielu zadań poznawczych. Przykładem jest Skala Inteligencji Wechslera dla Dorosłych (WAIS-R), która składa się z sześciu testów słownych (Wiadomości, Powtarzanie Cyfr, Słownik, Arytmetyka, Rozumienie, Podobieństwa) oraz pięciu testów bezsłownych (Braki w Obrazkach, Porządkowanie Obrazków, Klocki, Układanki, Symbole Cyfr). WAIS-R pozwala określić inteligencję ogólną badanych (czynnik g) oraz zdolności specyficzne, tj. Rozumienie Werbalne, Organizację Percepcyjną oraz Pamięć i Odporność na Dystraktory. Innym testem inteligencji tego typu jest opracowany w Polsce APIS-Z, który składa się z ośmiu testów: Zachowania, Kwadraty, Synonimy, Klasyfikacja, Przekształcenia Liczb, Nowe Słowa, Klocki, Historyjki. Konstruując APIS-Z uwzględniono cztery typy zdolności: abstrakcyjno-logiczne, werbalne, wzrokowo-przestrzenne i społeczne. 

Ze względu na abstrakcyjny charakter zadań zawartych w tego typu klasycznych testach, inteligencję mierzoną za ich pomocą określa się często mianem inteligencji akademickiej. Wielu badaczy twierdzi jednak, że inteligencja to coś znacznie więcej niż ogólnie zgodności poznawcze. W ostatnich latach dużą popularność w psychologii zdobyła koncepcja inteligencji wielorakich (Gardnera), inteligencji emocjonalnej (Golemana), czy wreszcie Triarchiczna Teoria Inteligencji Sternberga zawierająca komponent inteligencji praktycznej. Wszystkie te koncepcje postulują, że ogólne zdolności poznawcze to nie jedyny, a może nawet wcale nie najważniejszy czynnik decydujący o tym, jak ludzie radzą sobie w życiu i czy osiągają sukcesy etc. 

Czym zatem jest inteligencja praktyczna? Zdefiniowana ogólnie, inteligencja praktyczna to zdolność jednostki do realizacji ważnych dla siebie celów poprzez przystosowanie się do otaczającego środowiska, jego modyfikację lub wybór nowego otoczenia (Sternberg, 1985, 1987, 1999b). Upraszczając nieco tę definicję, można powiedzieć, że jest to zdolność do rozwiązywania praktycznych problemów, z którymi spotykamy się codziennie, dążąc do realizacji ważnych dla nas planów i zamierzeń, np. w pracy zawodowej czy na studiach. 

Warto zaznaczyć, że są to problemy innej natury niż zadania, z jakich składają się klasyczne testy inteligencji. Tam mamy do czynienia z problemami akademickimi, które posiadają następujące charakterystyki: 1) są zwykle sformułowane przez innych, 2) dobrze zdefiniowane, 3) zawierają informacje potrzebne do ich rozwiązania, 4) tylko jedno rozwiązanie jest poprawne, 5) poprawne rozwiązanie można uzyskać tylko jedną metodą, 6) nie mają związku z życiem codziennym, 7) nie posiadają dla badanych większej wagi. Natomiast problemy praktyczne są ich odwrotnością: 1) są często niesformułowane lub wymagają ich przeformułowania, 2) ich rozwiązanie ma kluczowe znaczenie dla badanych, 3) brakuje informacji potrzebnych do ich rozwiązania, 4) wiążą się z życiem codziennym badanych, 5) są słabo zdefiniowane, 6) mogą zawierać kilka poprawnych rozwiązań, 7) można je rozwiązać za pomocą wielu metod. Zatem w skrócie, inteligencja praktyczna jest zdolnością do rozwiązywania praktycznych problemów, zdefiniowanych jak powyżej. 

Aby wyjaśnić, jak inteligencja praktyczna jest nabywana oraz umożliwić konstrukcję metod do jej pomiaru Sternberg wprowadził pojęcie wiedzy utajonej (tacit knowledge). Wiedza utajona posiada trzy zasadnicze charakterystyki: 

• Nabywa się ją samodzielnie, w toku osobistych doświadczeń, bez pomocy innych lub jakichkolwiek zasobów zewnętrznych. Jest to wiedza, której nie da się przekazać za pomocą instrukcji lub wskazówek. Można ją jedynie „wydobyć” z własnych doświadczeń, pochodzących z konkretnych sytuacji zawodowych czy życiowych. 
• Ma charakter proceduralny, tzn. w przeciwieństwie do wiedzy deklaratywnej, odpowiada na pytanie „jak coś zrobić”, a nie „co” lub „czy”. Dotyczy zatem procedur i sposobów postępowania w określonej grupie sytuacji problemowych. Z tego powodu bywa określana mianem osobistego know-how jednostki, jej intuicji czy nawet instynktu w określonym obszarze, np. sprzedaży lub zarządzania ludźmi. 
• W sposób bezpośredni odnosi się do obszarów ważnych w życiu jednostki, np. w przypadku handlowca może dotyczyć stosowanych przez niego technik sprzedaży, a w przypadku menagera technik zarządzania zespołem. 

Na gruncie psychologii poznawczej, bliska koncepcji wiedzy utajonej jest teoria schematów Schona (1983), który twierdził, że poprzez mimowolne rozpoznawanie wzorców w swoich doświadczeniach, ludzie tworzą ramy i schematy, za pomocą których będą odbierać i rozumieć rzeczywistość. Powstałe w ten sposób schematy są stale testowane, rozwijane i udoskonalane o nowe doświadczenia. 

Sternberg stworzył wiele metod pomiaru wiedzy utajonej w określonych dziedzinach życia, np. psychologii akademickiej czy sprzedaży. W ich konstrukcji w dużym stopniu bazował na metodologii wypracowanej na potrzeby testów sytuacyjnych. Co jednak różni jego testy od innych, to budowa klucza do zliczenia wyników. Otóż w testach Sternberga odpowiedzi badanych są porównywane do odpowiedzi starannie wyselekcjonowanych ekspertów w danej dziedzinie. W związku z czym, wynik badanego zależy od różnicy między udzielonymi przez niego odpowiedziami a odpowiedziami udzielonymi przez ekspertów. Takie podejście ma na celu dodatkowe uchwycenie tych aspektów wiedzy, które zdobywa się wraz z doświadczeniem i osiąganymi sukcesami zawodowymi. Podobny klucz zawiera polski Test Inteligencji Sprzedażowej.

PS. Jeśli jesteś managerem, konsultantem lub coachem i podoba Ci się idea testów sytuacyjnych takich jak Test Inteligencji Sprzedażowej, napisz, by dowiedzieć się więcej o projektach, które obecnie prowadzę! Podejmijmy współpracę w zakresie rozwoju kolejnych metod, służących np. diagnozie kompetencji kierowniczych lub związanych z zarządzaniem zespołem sprzedażowym.